Những ngày này, Đại tá Nguyễn Tấn Định - cháu gọi Đại tướng Võ Nguyên Giáp bằng cậu ruột luôn có mặt ở ngôi nhà số 30 Hoàng Diệu từ sớm cùng những người thân trong gia đình Đại tướng.
Không thể nói được gì nhiều trước nỗi đau quá lớn này, nhưng Đại tá Nguyễn Tấn Định đã chia sẻ với phóng viên những câu chuyện mà ông đã từng ghi lại về người cậu ruột của mình.
"Tôi luôn luôn là người lãng mạn"
Đại tá Nguyễn Tấn Định gọi Đại tướng Võ Nguyên Giáp là cậu ruột. Trong số những người cháu của Đại tướng, anh Định là người có may mắn được gần ông nhiều nhất và chia sẻ với ông nhiều nhất. Với anh, đó vừa là niềm hạnh phúc, là sự tự hào, là một tấm gương để mỗi lần soi mình vào, anh lại dặn lòng mình phải sống xứng đáng và xứng đáng hơn nữa!
Bà Võ Thị Lài - người em út trong gia đình Đại tướng Võ Nguyên Giáp chính là người cuối cùng rời căn nhà ở làng An Xá, xã Lộc Thủy, huyện Lệ Thủy, Quảng Bình vào những năm cuối cùng của cuộc kháng chiến chống Pháp. Ngôi nhà đó là nơi 7 người con của cụ ông Võ Quang Nghiêm và cụ bà Nguyễn Thị Kiên đã lần lượt chào đời. Một người trong số đó đã trở thành Huyền thoại của dân tộc trong thế kỉ 20.
Bà Võ Thị Lài từng kể với các con, năm 1911, Tướng Giáp được sinh ra ở gốc mít sau vườn. Năm đó nhà bị hỏa hoạn cháy rụi, cụ Võ Quang Nghiêm phải dựng tạm một mái lều dưới gốc mít phía trước sân làm chỗ tá túc. Cụ Nguyễn Thị Kiên đã sinh ra người con trai đặt tên là Võ Giáp trong chính túp lều cạnh gốc mít ấy mà chẳng biết rằng họ đã sinh ra một người con vĩ đại cho đất nước sau này.
Mươi năm về trước, trong một lần về thăm quê, Đại tướng Võ Nguyên Giáp đã trồng lại một cây mít vào đúng chỗ gốc mít năm xưa, để giữ lại kỉ niệm nơi ông đã chào đời và để tự nhắc nhở mình về công ơn sinh thành của cha mẹ.
Thân mẫu của Tướng Giáp mất đúng lúc ông đang đi công tác Liên Xô. Đêm ấy, ông nằm mơ thấy mẹ mình bị đau ở vùng bụng, lại mơ thấy có máu. Trong giấc mơ, thấy con trai mình đang luống cuống vì lo lắng, cụ Nguyễn Thị Kiên đã bảo "Con cứ đặt bàn tay con lên đây là hết đau".
Khi tỉnh giấc ngay sau đó, ông thấy lòng mình như có lửa. Ông thức suốt đêm đó, không thể nào ngủ lại được nữa, vì linh tính mách bảo chuyện chẳng lành. Sáng hôm sau, người của Đại sứ quán đến báo tin mẹ ông đang bị bệnh nặng khó qua khỏi. Thông báo đó chỉ để Đại tướng yên lòng, còn thực tế, thì lúc đó cụ Nguyễn Thị Kiên đã qua đời tại Quân y viện 108.
Khi anh Định lớn lên thì cậu ruột anh - Võ Nguyên Giáp đã trở thành huyền thoại của dân tộc Việt Nam. Nhưng là người cháu ruột gần gũi với Đại tướng nhất suốt mấy chục năm nay, anh đã có may mắn được chứng kiến cuộc sống của Tướng Giáp với những góc nhìn đời thường nhất.
Tôi từng đọc những tài liệu về chiến dịch Điện Biên Phủ gắn liền với tên tuổi Đại tướng và không hiểu sao, đặc biệt thích một câu chuyện ông kể: "Tôi có thể nói tôi luôn luôn là người lãng mạn, tôi muốn đó phải là một nơi đẹp, rộng rãi, nằm trên sườn đồi. Vì thế sở chỉ huy của tôi nằm trên sườn đồi với một góc nhìn rộng và từ trên đó có thể quan sát rõ những gì xảy ra trong căn cứ của địch".
Sự căng thẳng, khốc liệt và những tình huống hiểm nghèo của cuộc chiến với địch không làm mất đi sự lãng mạn của một vị Tướng trận văn võ song toàn. Qua những gì anh Định kể lại, tôi đã biết rằng, sự lãng mạn ấy luôn xuất hiện trong suốt cuộc đời Đại tướng Võ Nguyên Giáp.
Thời chống Mỹ, ban ngày làm việc ở văn phòng, còn mỗi tối về nhà, Võ Nguyên Giáp phải làm việc trong tầng hầm để đề phòng bị đánh bom. Nhưng bất kể một ngày mệt mỏi, căng thẳng thế nào, tối đến ông vẫn thường ngồi vào chiếc dương cầm đen bóng đặt trên tầng hai, dạo một vài bản nhạc. Một trong những bản nhạc ưa thích của ông là bản Sonata Ánh trăng.
Cháu trai ông - Nguyễn Tấn Định, trong những đêm ngủ ở nhà ông, đã được nghe những bản nhạc tuyệt vời như thế: những bản nhạc được dạo bằng những ngón tay của một vị Tướng trên chiến trường là nỗi khiếp sợ của kẻ địch, còn bên phím đàn, bỗng nhiên thành nghệ sĩ! Tiếng đàn du dương trong đêm thanh vắng trong suốt nhiều năm tháng ở ngôi nhà số 30 Hoàng Diệu là một trong những kí ức vô cùng đặc biệt với anh Định.
Hai người phụ nữ phía sau vị Tướng huyền thoại
Những năm sau này, Đại tướng phải vào viện thường xuyên hơn, mỗi lần ở cũng lâu hơn. Cho đến vài năm cuối đời, ông nằm hoàn toàn ở Viện 108, với sự chăm sóc 24/24 của bác sĩ và y tá. Thời gian đầu nằm viện, sức khỏe còn tốt và trí tuệ còn minh mẫn, tối tối, anh Định thường vào viện chăm sóc và trò chuyện với ông suốt tối rồi cẩn thận dẹm màn cho ông đi ngủ mới yên tâm ra về.
Những buổi tối đó, Đại tướng đã kể cho cháu trai những chuyện mà không phải lúc nào ông cũng dễ dàng chia sẻ. Có đêm, đã nằm trên giường một lúc, Đại tướng mới cất tiếng: "Cậu như đang nghe thấy có tiếng xe lửa chạy trên đường ray. Cậu bỗng nhớ lại một chuyến đi vào Huế, đến ga Vinh thì mợ Thái của cháu lên tàu. Hồi ấy mới quen sơ sơ nên chỉ gật đầu chào nhau mà không nói chuyện gì nhiều. Vào Huế, mấy hôm sau thấy mợ Thái của cháu sang tìm, nói là để nhận sách, cậu đoán là xin tài liệu. Cậu nói là sách còn chưa mua được, nói thế là vì tài liệu thì anh Diễu cầm, Cậu chưa nhận được thật. Thế mà mợ Thái cháu không tin, tưởng là Cậu có mà không đưa, dỗi bỏ về". Những lúc đó, nét mặt ông vui vẻ, sống động, ánh mắt như xa xôi khi quay về một thời trai trẻ.
Anh Định từng được Đại tướng kể, cưới nhau được 6 tháng nhưng chưa có con, ông và bà Quang Thái vô cùng lo lắng, vì thời đó lâu như thế mà chưa thấy có "hiện tượng" gì là có vấn đề. Vì lo quá mà có lần bà Quang Thái đã nói với chồng: "Dưới Mơ (chợ Mơ bây giờ) có ông thầy xem hay lắm, hay mình xuống đó thử xem, một lần cho biết". Thế mà ông cũng chiều vợ, hôm sau hai người bắt xích lô, đi xuống phía Chợ Mơ, hỏi đường vào một con ngõ nhỏ và tìm ông thầy đó.
Sau này kể lại với cháu trai, Đại tướng nói: "Đó là một ông thầy đồ đã già, xem bói chỉ là làm thêm cho những ai cần mà thôi, không phải nghề của thầy. Ông thầy bảo, đừng lo, muốn có con thì sẽ có con, anh còn phải lo nghiệp lớn, nhưng anh chị sẽ phải sống xa nhau đấy...Ông ấy còn nói thêm một số cái nữa, nhưng mà Cậu chỉ nhớ có thế. Ông ấy nói thế mà đúng...". Nói rồi ông nằm im, mắt nhìn lên trần nhà, không kể tiếp nữa. Ngồi bên ông, người cháu trai Tấn Định chỉ biết lặng im, chỉ sợ mỗi cử chỉ của mình sẽ chạm vào những điều thiêng liêng đó...
Có một buổi chiều đáng nhớ, một buổi chiều li biệt khi hoàng hôn đã buông tràn phố cổ, trên con phố Cổ Ngư ven hồ Tây, Đại tướng Võ Nguyên Giáp đã chia tay người vợ trẻ Nguyễn Thị Quang Thái cùng đứa con gái nhỏ chưa đầy tuổi để cùng một nhóm thanh niên yêu nước sang Trung Quốc gặp đồng chí Nguyễn Ái Quốc, tham gia hoạt động cách mạng: "Con cứ tưởng tượng đó là một con phố nhỏ, vắng vẻ, trời đã chạng vạng tối. Mợ thì bế Hồng Anh nằm vắt trên vai, hình như đang ngủ. Cậu và mợ cứ đi bên nhau như vậy, vừa đi vừa nói chuyện, không muốn để cho người đi đường để ý. Lúc sau thì mợ dừng lại vì phải quay về. Cậu vừa đi vừa ngoảnh lại nhìn, đi một đoạn lại quay lại nhìn, thấy mợ cứ ôm con đứng như vậy mãi. Hình ảnh ấy Cậu không bao giờ có thể quên đi được..."
Khoảnh khắc quay lại nhìn vợ con trên con đường Cổ Ngư năm ấy, Võ Nguyên Giáp đã không ngờ được rằng đó là những khoảnh khắc cuối cùng ông được nhìn thấy người vợ mà ông rất đỗi yêu thương. Sau khi bà Nguyễn Thị Quang Thái hi sinh trong nhà lao Hỏa Lò một thời gian khá lâu, Võ Nguyên Giáp mới biết tin khi ông Trường Chinh báo tin trong một lần cả hai gặp nhau ở một phiên họp ở Việt Bắc.
Quá bất ngờ, choáng váng và đau đớn, sợ không nén được cảm xúc, ông đã phải xin ra ngoài, rồi đi ra phía vườn sau, tựa vào gốc cây cổ thụ, nơi ông có thể để cảm xúc vỡ òa trước khi cố gắng lấy lại sự bình tĩnh để trở vào phiên họp quan trọng mà ông không thể bỏ.
Sau này, Đại tướng Võ Nguyên Giáp kết hôn với bà Đặng Bích Hà, con gái Giáo sư Đặng Thai Mai. Tuy tuổi tác cách biệt, nhưng ông bà đã luôn là những người bạn tri âm, tri kỉ cho đến những ngày cuối cùng của ông. Suốt những năm sống bên cạnh Đại tướng - người bạn đời của ông đã chia sẻ và yêu thương tất cả những gì thuộc về ông: người vợ liệt sĩ của ông, người con gái riêng của ông và cả những người cháu của ông.
Mỗi dịp Tiết Thanh minh ra nghĩa trang viếng mộ bà Quang Thái hay mỗi dịp vào Hỏa Lò, nơi bà Quang Thái đã hi sinh, bao giờ bên cạnh Đại tướng cũng có người bạn đời của Đại tướng - bà Đặng Bích Hà. Những lúc đó, khi ông lặng đi vì xúc động, phải vịn tay lên mép cửa sổ, ánh mắt dưới đôi lông mày bạc trắng nhìn đăm đăm vào phía trong buồng giam như cố tìm một bóng hình quen thuộc, thì ở bên cạnh, bà Đặng Bích Hà lặng lẽ cài những bông hồng lên ô cửa phòng giam...
Trong lúc này, khi gia đình Đại tướng Võ Nguyên Giáp đang ở bên nhau, cùng chuẩn bị tang lễ của ông, vẫn có rất nhiều người Việt Nam đã không tin được vào sự thật rằng ông đã không còn nữa, bởi họ vẫn nghĩ ông là bất tử.
"Tôi luôn luôn là người lãng mạn"
Đại tá Nguyễn Tấn Định gọi Đại tướng Võ Nguyên Giáp là cậu ruột. Trong số những người cháu của Đại tướng, anh Định là người có may mắn được gần ông nhiều nhất và chia sẻ với ông nhiều nhất. Với anh, đó vừa là niềm hạnh phúc, là sự tự hào, là một tấm gương để mỗi lần soi mình vào, anh lại dặn lòng mình phải sống xứng đáng và xứng đáng hơn nữa!
Bà Võ Thị Lài - người em út trong gia đình Đại tướng Võ Nguyên Giáp chính là người cuối cùng rời căn nhà ở làng An Xá, xã Lộc Thủy, huyện Lệ Thủy, Quảng Bình vào những năm cuối cùng của cuộc kháng chiến chống Pháp. Ngôi nhà đó là nơi 7 người con của cụ ông Võ Quang Nghiêm và cụ bà Nguyễn Thị Kiên đã lần lượt chào đời. Một người trong số đó đã trở thành Huyền thoại của dân tộc trong thế kỉ 20.
Bà Võ Thị Lài từng kể với các con, năm 1911, Tướng Giáp được sinh ra ở gốc mít sau vườn. Năm đó nhà bị hỏa hoạn cháy rụi, cụ Võ Quang Nghiêm phải dựng tạm một mái lều dưới gốc mít phía trước sân làm chỗ tá túc. Cụ Nguyễn Thị Kiên đã sinh ra người con trai đặt tên là Võ Giáp trong chính túp lều cạnh gốc mít ấy mà chẳng biết rằng họ đã sinh ra một người con vĩ đại cho đất nước sau này.
Mươi năm về trước, trong một lần về thăm quê, Đại tướng Võ Nguyên Giáp đã trồng lại một cây mít vào đúng chỗ gốc mít năm xưa, để giữ lại kỉ niệm nơi ông đã chào đời và để tự nhắc nhở mình về công ơn sinh thành của cha mẹ.
Thân mẫu của Tướng Giáp mất đúng lúc ông đang đi công tác Liên Xô. Đêm ấy, ông nằm mơ thấy mẹ mình bị đau ở vùng bụng, lại mơ thấy có máu. Trong giấc mơ, thấy con trai mình đang luống cuống vì lo lắng, cụ Nguyễn Thị Kiên đã bảo "Con cứ đặt bàn tay con lên đây là hết đau".
Khi tỉnh giấc ngay sau đó, ông thấy lòng mình như có lửa. Ông thức suốt đêm đó, không thể nào ngủ lại được nữa, vì linh tính mách bảo chuyện chẳng lành. Sáng hôm sau, người của Đại sứ quán đến báo tin mẹ ông đang bị bệnh nặng khó qua khỏi. Thông báo đó chỉ để Đại tướng yên lòng, còn thực tế, thì lúc đó cụ Nguyễn Thị Kiên đã qua đời tại Quân y viện 108.
Đại tướng Võ Nguyên Giáp cùng gia đình tưởng
niệm trước mộ cụ Võ Quang Nghiêm
niệm trước mộ cụ Võ Quang Nghiêm
Khi anh Định lớn lên thì cậu ruột anh - Võ Nguyên Giáp đã trở thành huyền thoại của dân tộc Việt Nam. Nhưng là người cháu ruột gần gũi với Đại tướng nhất suốt mấy chục năm nay, anh đã có may mắn được chứng kiến cuộc sống của Tướng Giáp với những góc nhìn đời thường nhất.
Tôi từng đọc những tài liệu về chiến dịch Điện Biên Phủ gắn liền với tên tuổi Đại tướng và không hiểu sao, đặc biệt thích một câu chuyện ông kể: "Tôi có thể nói tôi luôn luôn là người lãng mạn, tôi muốn đó phải là một nơi đẹp, rộng rãi, nằm trên sườn đồi. Vì thế sở chỉ huy của tôi nằm trên sườn đồi với một góc nhìn rộng và từ trên đó có thể quan sát rõ những gì xảy ra trong căn cứ của địch".
Sự căng thẳng, khốc liệt và những tình huống hiểm nghèo của cuộc chiến với địch không làm mất đi sự lãng mạn của một vị Tướng trận văn võ song toàn. Qua những gì anh Định kể lại, tôi đã biết rằng, sự lãng mạn ấy luôn xuất hiện trong suốt cuộc đời Đại tướng Võ Nguyên Giáp.
Thời chống Mỹ, ban ngày làm việc ở văn phòng, còn mỗi tối về nhà, Võ Nguyên Giáp phải làm việc trong tầng hầm để đề phòng bị đánh bom. Nhưng bất kể một ngày mệt mỏi, căng thẳng thế nào, tối đến ông vẫn thường ngồi vào chiếc dương cầm đen bóng đặt trên tầng hai, dạo một vài bản nhạc. Một trong những bản nhạc ưa thích của ông là bản Sonata Ánh trăng.
Cháu trai ông - Nguyễn Tấn Định, trong những đêm ngủ ở nhà ông, đã được nghe những bản nhạc tuyệt vời như thế: những bản nhạc được dạo bằng những ngón tay của một vị Tướng trên chiến trường là nỗi khiếp sợ của kẻ địch, còn bên phím đàn, bỗng nhiên thành nghệ sĩ! Tiếng đàn du dương trong đêm thanh vắng trong suốt nhiều năm tháng ở ngôi nhà số 30 Hoàng Diệu là một trong những kí ức vô cùng đặc biệt với anh Định.
Đại tướng Võ Nguyên Giáp và em gái - bà Võ Thị Lài
Hai người phụ nữ phía sau vị Tướng huyền thoại
Những năm sau này, Đại tướng phải vào viện thường xuyên hơn, mỗi lần ở cũng lâu hơn. Cho đến vài năm cuối đời, ông nằm hoàn toàn ở Viện 108, với sự chăm sóc 24/24 của bác sĩ và y tá. Thời gian đầu nằm viện, sức khỏe còn tốt và trí tuệ còn minh mẫn, tối tối, anh Định thường vào viện chăm sóc và trò chuyện với ông suốt tối rồi cẩn thận dẹm màn cho ông đi ngủ mới yên tâm ra về.
Những buổi tối đó, Đại tướng đã kể cho cháu trai những chuyện mà không phải lúc nào ông cũng dễ dàng chia sẻ. Có đêm, đã nằm trên giường một lúc, Đại tướng mới cất tiếng: "Cậu như đang nghe thấy có tiếng xe lửa chạy trên đường ray. Cậu bỗng nhớ lại một chuyến đi vào Huế, đến ga Vinh thì mợ Thái của cháu lên tàu. Hồi ấy mới quen sơ sơ nên chỉ gật đầu chào nhau mà không nói chuyện gì nhiều. Vào Huế, mấy hôm sau thấy mợ Thái của cháu sang tìm, nói là để nhận sách, cậu đoán là xin tài liệu. Cậu nói là sách còn chưa mua được, nói thế là vì tài liệu thì anh Diễu cầm, Cậu chưa nhận được thật. Thế mà mợ Thái cháu không tin, tưởng là Cậu có mà không đưa, dỗi bỏ về". Những lúc đó, nét mặt ông vui vẻ, sống động, ánh mắt như xa xôi khi quay về một thời trai trẻ.
Cụ Võ Quang Nghiêm - thân phụ của Đại tướng
Anh Định từng được Đại tướng kể, cưới nhau được 6 tháng nhưng chưa có con, ông và bà Quang Thái vô cùng lo lắng, vì thời đó lâu như thế mà chưa thấy có "hiện tượng" gì là có vấn đề. Vì lo quá mà có lần bà Quang Thái đã nói với chồng: "Dưới Mơ (chợ Mơ bây giờ) có ông thầy xem hay lắm, hay mình xuống đó thử xem, một lần cho biết". Thế mà ông cũng chiều vợ, hôm sau hai người bắt xích lô, đi xuống phía Chợ Mơ, hỏi đường vào một con ngõ nhỏ và tìm ông thầy đó.
Sau này kể lại với cháu trai, Đại tướng nói: "Đó là một ông thầy đồ đã già, xem bói chỉ là làm thêm cho những ai cần mà thôi, không phải nghề của thầy. Ông thầy bảo, đừng lo, muốn có con thì sẽ có con, anh còn phải lo nghiệp lớn, nhưng anh chị sẽ phải sống xa nhau đấy...Ông ấy còn nói thêm một số cái nữa, nhưng mà Cậu chỉ nhớ có thế. Ông ấy nói thế mà đúng...". Nói rồi ông nằm im, mắt nhìn lên trần nhà, không kể tiếp nữa. Ngồi bên ông, người cháu trai Tấn Định chỉ biết lặng im, chỉ sợ mỗi cử chỉ của mình sẽ chạm vào những điều thiêng liêng đó...
Có một buổi chiều đáng nhớ, một buổi chiều li biệt khi hoàng hôn đã buông tràn phố cổ, trên con phố Cổ Ngư ven hồ Tây, Đại tướng Võ Nguyên Giáp đã chia tay người vợ trẻ Nguyễn Thị Quang Thái cùng đứa con gái nhỏ chưa đầy tuổi để cùng một nhóm thanh niên yêu nước sang Trung Quốc gặp đồng chí Nguyễn Ái Quốc, tham gia hoạt động cách mạng: "Con cứ tưởng tượng đó là một con phố nhỏ, vắng vẻ, trời đã chạng vạng tối. Mợ thì bế Hồng Anh nằm vắt trên vai, hình như đang ngủ. Cậu và mợ cứ đi bên nhau như vậy, vừa đi vừa nói chuyện, không muốn để cho người đi đường để ý. Lúc sau thì mợ dừng lại vì phải quay về. Cậu vừa đi vừa ngoảnh lại nhìn, đi một đoạn lại quay lại nhìn, thấy mợ cứ ôm con đứng như vậy mãi. Hình ảnh ấy Cậu không bao giờ có thể quên đi được..."
Khoảnh khắc quay lại nhìn vợ con trên con đường Cổ Ngư năm ấy, Võ Nguyên Giáp đã không ngờ được rằng đó là những khoảnh khắc cuối cùng ông được nhìn thấy người vợ mà ông rất đỗi yêu thương. Sau khi bà Nguyễn Thị Quang Thái hi sinh trong nhà lao Hỏa Lò một thời gian khá lâu, Võ Nguyên Giáp mới biết tin khi ông Trường Chinh báo tin trong một lần cả hai gặp nhau ở một phiên họp ở Việt Bắc.
Quá bất ngờ, choáng váng và đau đớn, sợ không nén được cảm xúc, ông đã phải xin ra ngoài, rồi đi ra phía vườn sau, tựa vào gốc cây cổ thụ, nơi ông có thể để cảm xúc vỡ òa trước khi cố gắng lấy lại sự bình tĩnh để trở vào phiên họp quan trọng mà ông không thể bỏ.
Đại tướng Võ Nguyên Giáp chơi đàn dương cầm cho người
bạn đời trong căn phòng riêng của hai ông bà.
bạn đời trong căn phòng riêng của hai ông bà.
Sau này, Đại tướng Võ Nguyên Giáp kết hôn với bà Đặng Bích Hà, con gái Giáo sư Đặng Thai Mai. Tuy tuổi tác cách biệt, nhưng ông bà đã luôn là những người bạn tri âm, tri kỉ cho đến những ngày cuối cùng của ông. Suốt những năm sống bên cạnh Đại tướng - người bạn đời của ông đã chia sẻ và yêu thương tất cả những gì thuộc về ông: người vợ liệt sĩ của ông, người con gái riêng của ông và cả những người cháu của ông.
Mỗi dịp Tiết Thanh minh ra nghĩa trang viếng mộ bà Quang Thái hay mỗi dịp vào Hỏa Lò, nơi bà Quang Thái đã hi sinh, bao giờ bên cạnh Đại tướng cũng có người bạn đời của Đại tướng - bà Đặng Bích Hà. Những lúc đó, khi ông lặng đi vì xúc động, phải vịn tay lên mép cửa sổ, ánh mắt dưới đôi lông mày bạc trắng nhìn đăm đăm vào phía trong buồng giam như cố tìm một bóng hình quen thuộc, thì ở bên cạnh, bà Đặng Bích Hà lặng lẽ cài những bông hồng lên ô cửa phòng giam...
Trong lúc này, khi gia đình Đại tướng Võ Nguyên Giáp đang ở bên nhau, cùng chuẩn bị tang lễ của ông, vẫn có rất nhiều người Việt Nam đã không tin được vào sự thật rằng ông đã không còn nữa, bởi họ vẫn nghĩ ông là bất tử.
